Eén van de nadelen van het opgroeien in een cultuur waarin onafhankelijkheid en persoonlijke prestaties als ethisch ideaal worden benadrukt, is dat we het gevoel hebben dat we het alleen aan onszelf te danken hebben als we onze ideale doelstellingen niet bereiken. We zijn geneigd onszelf te bekritiseren wegens onze tekortkomingen en depressief te worden als we er niet in slagen om ons potentieel te verwezenlijken. Persoonlijk geluk lijkt maakbaar door perfectie na te streven en dat doen we vaak door onszelf te vergelijken met anderen. In dit egoïstische proces van vergelijken kunnen we onszelf verliezen, waardoor we ons bedreigd voelen als anderen het beter afbrengen dan wij. De strijd om succes in ons leven en werk levert ons een niet te winnen situatie op. De reden om te willen slagen, namelijk de behoefte aan sociale acceptatie, waardering en verbinding, bereiken we zo nooit. Wat is er nodig om dit te veranderen?
DE BESTE VERSIE VAN ONSZELF
“We geloven niet meer in God, maar in onszelf. Dat betekent dat ons succes aan onszelf te danken is, maar dus ook dat als dingen misgaan, het onze eigen fout is. ‘Als je maar wilt’ is onze nieuwe heilige, maar helaas holle frase geworden. Dit kent allerlei uitwassen. Van de eeuwige zelfverbeteringscursussen, waarin we de Beste Versie van Onszelf moeten worden, tot termen als ‘het gevecht aangaan’ als we het over ziektes als kanker hebben. We gaan er telkens vanuit dat als we maar willen, er altijd wel een mouw aan te passen valt.”
“Het neoliberalisme, waar onze westerse cultuur van doordrongen is, is een economische variant op Darwin’s ‘survival of the fittest’ en brengt de meest egoïstische kant in mensen naar boven. We zijn een sociale diersoort met twee tegenovergestelde gedragsneigingen: de één gericht op gemeenschap en delen, de ander gericht op individualisme en nemen. Doordat het neoliberalisme in deze tijd onze identiteitsontwikkeling bepaalt, is het ieder voor zich: hebzucht is een deugd, succes een eigen verdienste, en falen een kwestie van ‘eigen schuld, dikke bult’.”
NIET AAN NORM KUNNEN VOLDOEN
Het neoliberalisme heeft zich volgens Verhaeghe een weg gebaand tot in de haarvaten van ons zijn – ook in het onderwijs en de gezondheidszorg – en houdt zich in stand doordat wordt gedaan alsof egoïsme de ware aard van de mens is. Het evenwicht tussen het collectief en het individu, tussen solidariteit en autonomie, is er niet meer, en dat brengt veel ongezonde stress. Het gevolg is eenzaamheid. Veel mensen voelen zich niet verbonden. De angst voor de ander is nog nooit zo groot geweest. Hij zegt dat veel mensen een burn-out krijgen, omdat ze niet aan de norm van het neoliberalisme kunnen voldoen, niet omdat ze te hard moeten werken.
INDIVIDUALISERING VAN PROBLEMEN
Verhaeghe heeft ook kritiek op hoe psychische problemen worden geïndividualiseerd. De morele oordelen die psychiaters, psychologen en andere hulpverleners in hun diagnostiek en behandelingen verkondigen over wat goed, normaal gedrag en gevoel is, en wat niet, zijn volgens hem de onderdrukkingsmiddelen van deze tijd. Bij ouderwetse middelen als dwangbuizen en isolatiecellen, was duidelijk wie er macht uitoefenen: de dokter over de patiënt. Met medicijnen, therapieën en zelfhulp zijn die machtsmiddelen minder duidelijk. Mensen beginnen gelukkig steeds meer te beseffen dat er maatschappelijk iets niet klopt, dat ze echt niet alleen verantwoordelijk zijn voor hun problemen.
Onszelf leren kennen als deel van een groter geheel, samen met anderen, zal borg staan voor een betere zelfzorg die niet los gezien kan worden van zorg voor de ander, zegt Verhaeghe. Dit sluit ook aan op wat Otto Scharmer, bedenker van het verandermodel Theory U, wereldwijd verkondigt.
PERSOONLIJKE EN SYSTEMISCHE VERANDERING NODIG
Volgens Scharmer leven we in een tijd waarin we een transitie maken van ego-bewustzijn naar eco-bewustzijn, wat zicht richt op het welzijn van ons allemaal. Op veel plekken in de wereld zien we volgens hem het ontwaken van dit bewustzijn en de onderliggende kracht: een activering van de intelligentie van het hart.
Het nieuwe leiderschap komt volgens Scharmer voort uit mensen die in staat zijn gevestigde ideeën, praktijken en zelfs identiteiten los te laten. Bij Theory U gaat het om de dingen op een nieuwe manier waar te nemen en te begrijpen, door de vertrouwde persoonlijkheid en patronen uit het verleden los te laten. Het is van belang om een open mind (nieuwsgierigheid), open hart (compassie) en open wil (moed) te ontwikkelen.
Theory U benadrukt zowel de diepgaande, persoonlijke als de sociale, systemische verandering die nodig is om échte oplossingen te zoeken voor problemen als ongezonde stress, burn-out, depressie, onverbondenheid en eenzaamheid.
Auteur: Angela Pagonidis